Di tích kiến trúc nghệ thuật tháp Mường Và, huyện Sốp Cộp, tỉnh Sơn La

Tháp Mường Và được xây dựng trên một quả đồi nhân tạo, ngay tại trung tâm bản Mường Và, xã Mường Và cách trung tâm huyện Sốp Cộp về phía Đông Nam khoảng 7Km, theo đường tỉnh lộ 105. Mường Và, theo tiếng địa phương có nghĩa là miền đất đông người tập trung sinh sống. Đất đai mầu mỡ phì nhiêu, có cánh đồng bằng phẳng và có cảnh đẹp. Cư dân ở đây phần lớn là người dân tộc Lào.

Theo truyền thuyết thì cách đây khoảng 400 năm có một thầy địa lý người Hoa đi qua vùng đất này thấy có cảnh đẹp, theo thuyết phong thuỷ thì là một vùng đất đẹp và ổn định. Ông đã bàn với Chẩu Hua (người đứng đầu trong vùng) để xây dựng chùa và tháp, lấy làm nơi nhân dân đến lễ phật, nghe kinh, làm lễ hội.  Liên quan đến tháp có thể có 2 ngôi chùa, mà dấu tích chỉ là nền: Một ở phía Tây Nam cách Tháp chừng 50 m và một ở phía Đông Nam bản Mường Và, cách tháp chừng 1,5 km. Cả 2 đều tìm thấy nền móng và gạch vồ giống gạch xây tháp.

Chẩu Hua đã huy động lực lượng nhân dân trong vùng khởi khởi công đáp quả đồi ngay tại trung tâm xã. Đất đáp đồi được lấy từ 2 bên và đằng sau Tháp, trước kia xung quang tháp còn có 3 chiếc hồ lớn. Sau đi đáp đồi song, Chẩu Hua cho xây Tháp và dựng chùa bởi Tháp và chùa là nơi sinh hoạt tâm linh không thể thiếu được của các bản mường. Không những là nơi nhân dân đến lễ phật, nghe kinh, mà còn là nơi tập hợp toàn dân vào những ngày hội lớn, nhỏ trong vùng.

Tháp được xây dựng trên ngọn đồi nhân tạo cao 15m so với mặt bằng xung quanh, xây theo hình bút tháp cao 13 mét, đứng từ xa ta nhìn thấy tháp vút cao lên nền trời xanh với những đường nét sắc sảo, thanh lịch, tạo thế hiên ngang và uy nghi của công trình. Tháp được xây bằng gạch vồ, liên kết các viên gạch là vôi, cát. Tháp xây đặc toàn bộ, không có cửa, phân chia 4 mặt khá đều nhau, mỗi mặt quay một hướng. Tòa tháp được chia thành 5 tầng:

– Tầng 1: Chân Tháp được xây theo hình thể vuông choãi có chiều rộng là 2,85m, thót vát lên 0,50m tạo chân của tầng, có chiều cao là 3,5m phía trên được phình ra như như một đài hoa để đỡ cho tầng 2,  tầng 1 không trang trí hoa văn. Mặt thân được trang trí hình lõm (nhìn mặt cắt như hình bán nguyệt) ở giữa mặt thân được trang trí một rãnh sâu là 10cm, rộng 20cm,  2 mép rãnh này được đắp nổi gờ ra khỏi thân tháp là 5cm (Tầng 1 đã được đổ bê tông  tường bao và lát đá để đảm bảo công trình).

– Tầng 2: Có chiều cao 2,60m, xây theo hình vuông, mặt cạnh của tháp được trang trí theo hình bán nguyệt, chính giữa được trang trí 1 đường lõm, đường gờ 2 bên đường lõm được trang trí gờ nổi ra khỏi thân là 5cm. Cạnh tháp có nhiều đường gờ nổi, chờm ra khỏi thân, chân của tầng 2 được trang trí hai đường hoa văn: Đường hoa văn thứ nhất (nơi tiếp giáp với tầng 1) được trang trí lá đề cách điệu (lá được dựng đứng lên) chạy xung quanh tháp. Đường hoa văn thứ 2 (nơi tiếp giáp với tầng 3) được trang trí hình voi đi lên núi, chạy xung quanh tháp. Phía trên của tầng hai được trang trí hoa văn dây xoắn điểm xuyết hoa cúc. Hình hoa văn trang trí thoáng, đường nét mạnh mẽ.

– Tầng 3: Được xây theo hình một chiếc lọ, dưới to, trên bé hình vuông, ở giữa được trang trí hình rãnh lõm chạy từ trên xuống, mặt được trang trí hình bán nguyệt, có chiều cao 3,30m, thân tháp không trang trí hoa văn. Phía trên của tầng 3 (nơi tiếp giáp với tầng 4) được trang trí 2 đường hoa văn nổi hình dấu (~) nối tiếp nhau chạy quanh tháp.

– Tầng 4: Được trang trí thon nhỏ dần có chiều cao là 2m. Đế của tầng 4 (là nơi tiếp giáp với tầng 3) ở 4 cạnh được trang trí 4 vòi voi ngoắc ngược, đứng từ xa, ta cảm nhận như 4 khuyên tai của người đeo.

– Tầng 5: Được trang trí nổi lên như một búp sen có chiều cao là 1,60m không trang trí hoa văn.

Tháp được công nhận Di tích Kiến trúc – Nghệ thuật cấp Quốc gia theo Quyết định số 95/1998/QĐ-BVHTT ngày 24 tháng 01 năm 1998 của Bộ Văn hóa và Thông tin (nay là Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch).

Năm 1965 máy bay Mỹ bắn phá đã phá đứt mất 0,60m đỉnh tháp. Động đất năm 1983 làm cho tháp bị nứt dọc, vôi vữa trát xung quanh bị bong lở nhiều, phần chân tháp bị bong lở hoàn toàn. Nhiều hoa văn quanh tháp và các điểm quan trọng bị mất. Tháp được Bộ Văn hóa, Thể thao & Du lịch và UBND tỉnh Sơn La trùng tu lần thứ nhất vào năm 2000, trùng tu lần thứ 2 năm 2012; Trùng tu lần 03 vào năm 2014 (Xung quanh chân Tháp và tháp); Xây dựng nhà quản lý Tháp vào năm 2013; Đặt biển chỉ dẫn vào Tháp năm 2018.

Di tích tháp Mường Và có giá trị cao về văn hóa, nghệ thuật và mang đặc tính về văn hoá Phật giáo dòng Tiểu thừa tại Tây Bắc nói chung và tỉnh Sơn La nói riêng. Là một công trình kiến trúc cổ, có lối kiến trúc gần với tháp Mường Luân (Huyện Điện Biên, tỉnh Điện Biên). Niên đại của Tháp Mường Và vẫn còn chưa được xác định rõ ràng bởi không có văn bia ghi lại.

Hàng năm đến ngày 15 tháng 4 và dịp Lễ hội “Xên Mường” và “Khảu hó” của dân tộc Lào, nhân dân trong vùng nô nức đến tham quan Tháp, tham dự các lễ hội và là điểm đến nằm trong tuyến du lịch của tỉnh, tạo điều kiện cho địa phương thúc đẩy phát triển du lịch sinh thái và du lịch cộng đồng. Với những giá trị về Kiến trúc – Nghệ thuật, Tháp Mường Và là một biểu tượng văn hóa đặc sắc của xã Mường Và, huyện Sốp Cộp.